ابزارهای تبلیغ

نویسنده: ف، خسروی
نام نشریه: مبلغان، شماره 7

یاد آوری

در قسمت پیشین این مقاله، به كاربرد زبان به عنوان یكی از ابزارهای تبلیغ اشاره كردیم و به اصل تناسب در تبلیغ پرداختیم و یادآور شدیم هرچه به تناسب‌ها توجّه بیشتری داشته باشیم، موفقیت ما در تبلیغ افزون‌تر خواهد شد.

اینك در این قسمت برآنیم تا به ابزارهای تبلیغ نگاهی نقادانه كنیم و به یك دیدگاه روشن و جدید در این زمینه دست یابیم.

شناخت ابزارها

در هر حرفه و شغلی آشنایی با وسایل و امكانات مربوط به آن از مهمترین گام‌های موفقیت در كار است.

در دنیای تبلیغ كه هر لحظه شاهد رخ نمودن ابزارهای جدید «ارتباطی» هستیم، ضرورت آگاهی از وسایل نو ظهور و دانستن كاربرد و توانایی آن‌ها دو چندان می‌شود. آنان كه نمی‌خواهند این حقیقت روشن را باور كنند، بسان كسانی كه در روز، چشم از دیدن آفتاب فرو می‌بندند همواره در تاریكی نادانی به سر می‌برند و از قافله عقب می‌مانند.

رهبر فرزانۀ انقلاب، این دیدبان هوشیار، كه همواره در موقعیت‌های مناسب زنگ خطر را به صدا در می‌آورند و پرده از روی حقایقی تلخ بر می‌دارند، می‌فرمایند:

«امروز دنیا دنیای امواج است. با امواج و رایانه همۀ مفاهیم از این طرف به آن طرف دنیا منتقل می‌شود. الآن دورترین كتابخانه‌های دنیا می‌توانند در ظرف مدت پنج دقیقه مطالب كتابی را كه در كتابخانه كنگره آمریكاست، روی صفحه كاغذ خود چاپ كنند. این گونه مطالب منتقل می‌شود. ما از دنیا عقبیم. دیگر چرا این را منكر بشویم. این یك عیب قطعی است كه حوزۀ امروز ما آن را دارد. (1)

آری در این دوران كه عصر ارتباطات نام گرفته، جهان دیگر دهكدۀ كوچك هم نیست. بلكه خانۀ محقری است كه اعضای آن به سهولت می‌توانند با یكدیگر ارتباط داشته باشند و از حال و هوای هم با خبر شوند. این ضعف بزرگی است كه ما از پیشرفت‌های دنیا در زمینۀ تبلیغات آگاه نباشیم و ابزارهای كارآمد این وادی را نشناسیم و در حدّ امكان از آن‌ها در مسیر اهداف مقدس الهی بهره نگیریم. از آن جا كه عمدۀ بحث ما در این قسمت ابزارهای تبلیغ است، خوب است نگاهی گذرا بر وضعیت رسانه‌های گروهی صهیونیست‌ها و اهداف آنان داشته باشیم تا موقعیت خود را بیشتر بشناسیم.

«نخستین كنگره صهیونیسم در 1897 م. در بال سوئیس برگزار شد و قطعنامه‌ای با عنوان «پروتكل رهبران صهیونیست» صادر كرد. در بند دوازدهم آن چگونگی سیطره بر رسانه‌های فراگیر، به خصوص مطبوعات ـ كه در آن زمان قویترین رسانه محسوب می‌شد ـ تشریح شده است. در این بند آمده:

1 ـ تمام كانال‌هایی كه بازگو كنندۀ اندیشه هاست، باید به طور كلی در دست ما باشد.

2 ـ هر گونه چاپ و انتشارات باید از آن ما باشد.

3 ـ ادبیات و مطبوعات مهم‌ترین و قدرتمندترین كانال‌های تبلیغاتی و آموزشی است و باید زیر سیطرۀ ما باشد.

4 ـ دشمنان ما نباید رسانه‌ای در اختیار داشته باشند تا به وسیلۀ آن اندیشه‌های خود را بروز دهند. در غیر این صورت باید عرصه را چنان بر آنان تنگ كنیم كه نتوانند از این طریق به ما حمله كنند.

5 ـ نباید هیچ خبری به هیچ كجا درز پیدا كند، مگراین كه ما اجازه داده باشیم. برای دستیابی به این خواسته باید بر رسانه‌های خبری ـ كه تعدادشان در جهان كم است ـ سیطره داشته باشیم.

در آن صورت تنها خبرهایی كه ما انتخاب می‌كنیم، به گوش جهانیان می‌رسد.‌» (2)

سیطرۀ صهیونیسم بر رسانه‌های جهان

خبرگزاری ها:

رویتر: بنیانگذار آن؛ یعنی، جولیوس پاول رویتر یهودی بوده است.

آسوشیتدپرس: با توافق پنج روزنامۀ آمریكایی تأسیس شد كه اغلب آن‌ها در سیطرۀ صهیونیست‌ها بود.

هاشیت: تا پیش از جنگ جهانی اول هوراس نینالی یهودی آن را اداره می‌كرد و پس از آن تا پیش از جنگ جهانی دوم نیز شارال لویس هاواس یهودی مسؤلیت آن را به عهده داشت.

با نگاهی به آمار و ارقام كتب و مجلاتی كه به مسئلۀ ارتباطات و تبلیغات می‌پردازند، در می‌یابیم كه صهیونیست‌ها بر مطبوعات و سینمای آمریكا، انگلیس، فرانسه، هند و برخی دیگر از كشورهای جهان سیطره دارند كه تفصیل آن از عهده این مقاله خارج است. (3)

یك حرف دو نظر

وقتی درباره توانائی‌های دشمن در زمینۀ تبلیغات سخن می‌گوییم، به دو گونه با این موضوع برخورد می‌شود.

گروهی با پذیرفتن واقعیت‌ها بدون آن كه ذره‌ای ضعف و سستی در خود راه دهند، برای به كارگیری تمام مهارت‌ها و ابزارها، كمر همت می‌بندند و با توكل بر قدرت لایزال الهی و تكیه بر توانایی‌ها و سرمایه‌های معنوی و مادّی ـ كه ایمان از مهم‌ترین آن هاست ـ چون مجاهدی نستوه در سنگر تبلیغ حاضر می‌شوند و به مقابله با توطئه‌های دشمنان و رساندن پیام ناب الهی به گوش مردم برمی خیزند.

امّا در مقابل عده‌ای با اكراه در پذیرش این واقعیت‌ها و بیان نقاط قوّت دین اسلام به گونه‌ای وانمود می‌كنند كه حادثۀ مهمّی در كنار گوش آنان رخ نداده و بدون این كه آگاهی دقیقی از ابزارها و شیوه‌های تبلیغی در عصر حاضر داشته باشند، اظهار می‌كنند: ما می‌توانیم در مقابل تمام ابزارها و توطئه‌های دشمنان مقاومت كنیم.

قرآن كریم می‌فرماید:

«واعدوا لهم ماستطعتم من قوّة و من رباط الخیل ترهبون به عدوالله و عدوكم؛

هر نیرویی در توان دارید و اسب‌های ورزیده را برای مقابله با آن‌ها آماده سازید تا به وسیلۀ آن دشمن خدا و دشمن خود را بترسانید.‌» (4)

اگر قرآن كریم ما را در جنگ نظامی به آمادگی و دستیابی به نیروها و تجهیزات لازم فرا می‌خواند كه باید در حد توان با موقعیت دشمنان همخوانی داشته، به گونه‌ای باشد كه آنان را به خوف و كرنش وادارد، آیا در جنگ فرهنگی كه دشمن مرزی برای كشورها و خانه‌های ما نگذاشته، این موضوع ضرورت ندارد؟

بنابراین هرچه ما در بعد معنوی قوی باشیم و منابع نابی در اختیارمان باشد، توجّه به اسباب و علل ظاهری را نمی‌توان از نظر دور داشت و دشمن را دست كم گرفت چنانچه علی علیه السلام می‌فرماید:

«آفة القوی استضعاف الخصم؛

آفت نیرومند، ضعیف شمردن دشمن است.‌» (5)

رهبر معظم انقلاب می‌فرماید:

«بزرگترین خبرگزاری‌ها و ایستگاه‌های رادیویی و تلویزیونی امروز در دست صهیونیست‌های سرمایه دار است كه بزرگترین كارخانه‌ها، معادن و بیشتر ثروت‌ها را در اختیار خود دارند. آنان زنان و مردان را به فساد، راحت طلبی، تنبلی، مصرف گرایی و تن دادن به زندگی حیوانی سوق داده اند تا از بیداری، تعرض و مقابله به مثل آن‌ها جلوگیری كرده و امپراطوری اهریمنی خود را حفظ كنند....

امروز صدها ایستگاه رادیویی و تلویزیونی، روزنامه و مجله در سطح جهان تلاش می‌كنند تا با گسترش فرهنگ مطلوب استكبار جهانی ملّت‌ها را با ارزش‌ها، درخشندگی و فضائل انسانی بیگانه كرده و آن‌ها را به موجودات كاذب، مطیع، تسلیم و غافل از یاد خدا تبدیل كنند.

زیرا منافع آن‌ها جز به این طریق تأمین نخواهد شد. (6)

ابزارها كدامند؟

ابزارهای تبلیغ را از ابعاد مختلفی تقسیم بندی كرده اند. مانند: ابزار طبیعی، انسانی و صنعتی یا ابزار در جوامع قدیم و جدید. گروهی دایرۀ ابزارهای تبلیغ را چنان گسترده اند كه اذان، قرآن، اعزام مبلغ، قصص، حج و.... در آن جای گرفته، بعضی ابزارها را به اضطراری (تقیه، توریه و...) و عادی تقسیم نموده اند. با كمی دقّت در می‌یابیم كه برخی از این موارد در منابع، اماكن، راه‌ها، مهارت‌ها و شیوه‌های تبلیغ می‌گنجد. اگر ما تعریف دقیقی از ابزارهای تبلیغ نداشته باشیم و حدود آن‌ها را روشن نكنیم، در شناخت آن‌ها با مشكل مواجه می‌شویم. در نتیجه نمی‌توانیم مهارت‌های لازم را در به كارگیری آن‌ها به دست آوریم.

از آن جا كه تبلیغ نوع خاصی از ارتباط با دیگران است، مناسب است قبل از تعریف ابزارهای تبلیغ به هدف ارتباط و نقش آن اشاره كنیم.

هدف ارتباط

«درباره هدف از ارتباط مباحث بسیار زیادی مطرح شده است. ارسطو هدف از ارتباط را اقناع دیگران گفته است و می‌افزاید كه برقرار كننده ارتباط از هر راه و با هر وسیله‌ای كه امكان داشته باشد، مایل است طرف مقابل ارتباط یا مخاطب خود را تحت تأثیر قرار دهد و نظر و عقیدۀ خود را به او بقبولاند. ،

چنین به نظر می‌رسد كه هدف از ارتباط بسیار متنوع‌تر از این‌ها است. اصولاً در بسیاری از موارد گیرندۀ پیام دچار این كنجكاوی است كه چرا این حرف گفته شد؟ مقصودش از گفتن آن مطالب چه بود؟ هدف از پخش آن پیام رادیویی چیست؟» (7)

نقش‌های ارتباط

اگر ارتباط را به معنای وسیع كلمه در نظر بگیریم، عبارتست از: كار فردی و جمعی مبادلۀ حقایق و عقاید در درون هر سیستم اجتماعی مشخص. كار ویژه‌های اصلی ارتباط را می‌توان به ترتیب زیر تعریف كرد:

اطلاعات: گردآوری، ذخیره، پرورش و انتشار اخبار، حقایق و عقاید لازم برای رسیدن به دركی آگاهانه از وضعیت فرد، جامعه و شرایط ملی و بین المللی و اتخاذ تصمیمات مناسب بر اساس آن.

اجتماعی كردن: فراهم آوردن یك پشتوانۀ همگانی علمی و فكری برای عموم مردم در جهت همبستگی و آگاهی اجتماعی، تا به این ترتیب افراد بتوانند با استفاده از آن به طور فعّال در زندگی عمومی مشاركت داشته باشند.

انگیزش: پیشبرد هدف‌های كوتاه مدت و بلند مدت اجتماعی و نیز آرزوهای فردی؛ به منظور تحریك فعالیت‌های فردی و جمعی در جهت اهداف عمومی.

گفت وگو: ارائۀ اطلاعات موجود به منظور روشن شدن مسائل عمومی و آسان كردن توافق همگانی، و نیز تقویت توجّه عمومی به مسائل محلی، ملی و بین المللی.

آموزش و پرورش: انتقال دانش برای تكامل معنوی بیشتر، منش سازی و كسب مهارت‌ها در طی سال‌های زندگی.

پیشرفت فرهنگی: انتشار كارهای فرهنگی و هنری، حفظ میراث فرهنگی و گسترش افق‌های فردی از طریق بیدار كردن قوۀ ابتكار و تحریك آفرینش و نیازهای زیبایی شناختی.

تفریحات: اشاعه و ترویج نمایش، رقص، ادبیات، ورزش و نظایر این‌ها برای سرگرمی و تفریح فردی و جمعی.

انسجام دهی: قرار دادن پیام‌های گوناگون در دسترس افراد، گروه‌ها و ملت‌ها برای كمك به شناخت و درك دیدگاه‌ها و آرزوهای مشترك یكدیگر. (8)

ابزارهای تبلیغ

با توجّه به آنچه دربارۀ هدف و نقش‌های ارتباط گفتیم، ابزارهای تبلیغ عبارتند از:

هر وسیله‌ای كه «پیام دهنده» برای انتقال «پیام» خود به «پیام گیرنده» از آن بهره می‌گیرد.

ویلبر شرام می‌نویسد:

«پیام ممكن است به شكل جوهر روی كاغذ، امواج صوتی در هوا، جریان برق، تكان دادن دست یا پرچم یا هر نوع علایمی باشد كه قادر به تفهیم معنی باشد.‌» (9)

ابزارهای تبلیغ بر دو گونه اند

1 ـ ابزارهای اصلی (مستقیم)

منظور وسایلی است كه در طول تاریخ انسان‌ها برای انتقال مفاهیم درونی خود، بدون هیچ واسطه‌ای به وسیلۀ آن‌ها با هم ارتباط برقرار كرده اند و همیشه به عنوان ابزارهای اصلی ارتباطی آنان بشمار می‌روند و این ابزارها عبارتند از:

الف ـ زبان

ب ـ قلم

ج ـ تصویر

منظور از تصویر هر چیز دیداری است و شامل زبان اشاره و علامت‌های رمزی نشانه‌های طبیعی و مجسمه و سنگ نوشته‌ها نیز می‌شود و ما به علّت اهمّیت «نوشتار» این بخش را مستقلاً آورده ایم و الاّ زیر مجموعه پیام‌های دیگری است.

قالب‌های تبلیغی

قالب‌های تبلیغی صورت‌های مختلفی از كارهای تبلیغی است كه به كمك آن‌ها پیام را به مخاطب می‌رسانیم.

به عنوان مثال اگر پیام ما «ایثار» باشد، می‌توانیم آن را با زبان، قلم یا تصویر به مخاطب برسانیم. قالب‌هایی كه انتخاب می‌كنیم، می‌تواند متنوع باشد.

اگر زبان ابزار ماست، می‌توانیم مفهوم «ایثار» را در قالب «خطابه»، «قصه» و... بیان كنیم.

اگر ابزار ما قلم است می‌توانیم در این باره قالب «شعر»، «مقاله» و... برگزینیم.

بنابراین قالب‌های تبلیغی را به سه دسته گفتاری، نوشتاری، دیداری كه گاهی به صورت ساده و گاهی مركب به كار می‌روند تقسیم بندی می‌كنیم.

 

قالب‌های گفتاری عبارتند از:

الف ـ خطابه

ب ـ قصه

ج ـ مناظره

د ـ پرسش و پاسخ (مسابقه)

هـ ـ روضه خوانی

و ـ مداحی

ز ـ گویندگی و....

 

قالب‌های نوشتاری عبارتند از:

الف ـ مقاله

ب ـ نثر ادبی

ج ـ شعر

د ـ قصه و رمان

هـ ـ فیلم نامه و نمایشنامه

و ـ كتاب

ز ـ طنز

ح ـ ترجمه

ط ـ ادبیات كودك و نوجوان و...

ی ـ مطبوعات

كـ ـ نقد كتاب و....

 

قالب‌های دیداری عبارتند از:

الف ـ نقاشی

ب ـ عكس

ج ـ فیلم

د ـ مجسمه و صنایع دستی

هـ ـ بازیگری

و ـ خط

ز ـ گرافیك

ح ـ كاشی كاری (معماری بر اساس مفاهیم)

ط ـ ماكت سازی

ی ـ نشانه گذاری و علامت‌های قراردادی

كـ ـ كاریكاتور

قالب‌های دیداری را می‌توانیم به ساكن و متحرك نیز تقسیم كنیم.

ساكن مانند: نقاشی، اسلاید و مجسمه و متحرك مانند: نمایش پانتومیم و فیلم‌های صامت.

قالب‌های تركیبی

چنانچه می‌دانیم، ابزارهای اصلی گاهی به صورت فردی برای رساندن پیام به كار گرفته می‌شوند. مانند این كه كسی مطلبی می‌نویسد و یا سخنی می‌گوید. گاهی ابزارهای اصلی در كنار هم قرار می‌گیرند و به صورت تركیبی پیامی را می‌رسانند كه تأثیر گذاری آن‌ها در این صورت بیشتر خواهد بود زیرا در هنگام ارتباط با دیگران و تبلیغ هرچه بتوانیم، تعداد بیشتری از حواس او را جذب كنیم، پیام ما تأثیر بیشتری خواهد گذاشت.

بنابراین تركیب ابزارهای اصلی سه صورت پیدا می‌كند.

الف ـ زبان و قلم و تصویر؛ مانند: پیام‌های بازرگانی و تبلیغاتی و...

ب ـ زبان و تصویر؛ مانند: فیلم‌های سینمایی، نمایشنامه و...

ج ـ قلم و تصویر، مانند: كتاب‌های مصوَّر كودكان و...

2 ـ ابزارهای واسطه‌ای یا غیرمسقیم

منظور از این قسم ابزارهایی است كه واسطه بین پیام دهنده و پیام گیرنده قرار می‌گیرد و «مبلغ» به صورت غیرمستقیم در پیام رسانی از آن استفاده می‌كند.

این گونه ابزارها را می‌توان به صوتی و صوتی تصویری تقسیم كرد.

ابزارهای واسطه‌ای صوتی مانند:

الف ـ تلفن.

ب ـ رادیو

ج ـ نوارهای كاست، CD صوتی.

ابزارهای واسطه‌ای صوتی تصویری مانند:

الف ـ تلویزیون

ب ـ سینما

ج ـ كامپیوتر (رایانه)

و ـ ویدئو و CD صوتی تصویری

هـ ـ بازیهای مختلف كامپیوتری

ی ـ میكروفیلم و میكروفیش

آنتن‌ها، ماهواره‌ها، و شبكه‌های ارتباطی مختلف مانند اینترنت به عنوان پایگاه‌های پشتیبانی و سرویس دهی حلقه ارتباط ابزارهای اصلی و واسطه‌ای هستند كه نقش هدایت و تغذیه ابزارهای صوتی تصویری مدرن را به عهده دارند.

این گوی و این میدان

با ارائۀ دور نمایی از ابزارهای تبلیغ در می‌یابیم كه در «سنگر تبلیغ» باید ابتدا دشمن و ابزارها و راهكارهای او را به ویژه در عصر حاضر شناخت و با آگاهی از توان و امكانات موجود خود، آنچنان كه قرآن كریم امر كرده (10) با اتمام قدرت در میدان مبارزه با فتنه انگیزی‌های آن گام نهاد.

رهبر معظم انقلاب می‌فرماید:

«یكی از وظایف مهم حوزه‌های علمیه تبلیغ است در سطح وسیع و به شیوۀ مطلوب و مدرن.‌» (11)

آنچه در بحث ابزارها و مهارت‌ها بیشتر از هر چیز ذهن ما را به خود جلب می‌كند، ضرورت استفاده از عنصر «هنر» در ابزارها و مهارت‌های تبلیغی است. كه دشمن به خوبی از آن بهره می‌برد و باید بیش از هر چیز مورد توجّه قرار گیرد.

چنانچه رهبر فرهیخته انقلاب می‌فرماید: «هنر مسأله‌ای است كه همه صاحبان شعور در جهان می‌خواهند از آن استفاده كنند و یكی از انواع استفاده آن هم این است كه كسی اندیشۀ ناپاكی را به وسیلۀ هنر در ذهن‌ها بریزد همان گونه كه صاحبان اندیشه‌ها و روش‌های ناپاك از پول و سلاح استفاده می‌كنند، از هنر هم بهره می‌گیرند ولی كاری را كه ما باید انجام دهیم، آن است كه چیزی را كه صاحبان اندیشه‌های ناپاك می‌خواهند، از آن بهره نادرست بگیرند، آن را در اختیار سرپنجۀ مقتدر اندیشۀ مقدس و پاك و والا قرار دهیم و اگر این اندیشۀ مقدس و پاك نتوانست از مایۀ «هنر» استفاده كند، قطعا عقب خواهد ماند.‌» (12)

«همه ادیان الهی بر این باورند كه عالم محسوس تمام حقیقت نیست و در پس پردۀ ماده، حقایق معنوی كلان قرار گرفته است.

شأن خدا رمز گویی و تنزیل است و شأن بشر رمز فهمی و تأویل و هر پدیدۀ مادّی و غیرمادّی آیت و نشانه‌ای از حقیقتی والا و ازلی است. خدا، كلام و احكام خود را تا مرتبۀ ادراك بشری تنزیل كرده است با این حال، كلام و احكام خدا ذوبطون است و هر انسانی، قومی و نسلی بر اساس مرتبۀ ادراك خود بطنی از بطون دین را در می‌یابد.

حروف، واژگان، ارقام، آیات و قصص الهی همه، رموزی هستند كه به صورت سمبلیك معانی قدسی و باطنی و مقاصد ماورایی و اسماء و صفات خدا را بیان می‌كنند و رخدادهایی را یادآور می‌شوند.

در واقع دین مالامال از رمز است، چون دنیا پر از رمز است و آیه بودن موجودات حاكی از نشانه بودن آن‌ها برای خدا و حقایق فوق طبیعی است.

زبان وسیلۀ بیان مفاهیم برونی و سطحی و «نماد» بیانگر مفاهیم درونی، عمیق و ژرف است. نزدیك شدن به عوالم روحانی به لحاظ محدودیت‌هایی كه جهان مادّه دارد، فقط از راه رموز میسر است. گزاره‌های دینی و در مواردی هنری معمولاً از موضوعات و حوادثی حكایت می‌كند كه از حوزۀ مشاهده و تجربه مستقیم بیرون هستند و انسان ناگزیر با الفاظی كه به مدلول‌های محسوس و خارجی دلالت دارند، از این امور حكایت می‌كند. بدین رو در برخورد با این الفاظ انسان نه می‌تواند آن‌ها را كاملاً بر معانی مغایر با معنی اصلی حمل كند ـ چون به تعطیل می‌انجامد ـ و نه می‌تواند آن‌ها را كاملاً بر همان معانی اصلی شان حمل كند چون به دروغ می‌انجامد. راه میانه نمادین بودن زبان دین و هنر است.‌» (13)

استفاده از هنر در رساندن پیام الهی شیوۀ پیامبران الهی بوده است. رهبر انقلاب در این زمینه می‌فرمایند:

«پیغمبر اسلام صلی الله علیه و آله از همۀ ابزارهای ممكن برای حمل همین فكری كه شما هنرمندان به دنبال آن هستید، استفاده كردند و در این راه از فاخرترین و مترقّی‌ترین نوع هنر كه در قرآن متجلّی است، بهره جستند.‌» (14)

با توجّه به آنچه گذشت، بهره گیری از مایه‌های هنری در «تبلیغ» یك ضرورت انكار ناپذیر است و تنها راه رشد و بالندگی جامعه دینی می‌باشد.

به فرموده رهبر معظم انقلاب:

«اگر یك انقلاب، یك تمدن، یك حقیقت به میدان هنر راه نیابد و از شیوه‌های هنری برای مطرح شدن بهره گیری نكند، آن انقلاب، فرهنگ و تمدن در جامعه رشد نمی‌كند.‌» (15)

با توجّه به اهمّیت «هنر» در تبلیغ به همین مقدار بسنده می‌كنیم و این بحث را در قسمت آینده با عنوان «هنر و تبلیغ» ادامه خواهیم داد و با كاربردهای ابزارهای تبلیغ بیشتر آشنا خواهیم شد.

 

· پاورقــــــــــــــــــــی

 

1 ـ سخنان ایشان در دیدار با طلاب و فضلاء حوزه علمیه قم، جمهوری اسلامی، 74/9/13.

2 ـ صهیونیسم چگونه بر رسانه‌های جهانی سیطره یافت، مجله میراث جاویدان، سال اول، شماره 1.

3 ـ برای آگاهی بیشتر می‌توانید به مجله میراث جاویدان سال اول، شماره‌های 3 ـ 2 و 1 رجوع كنید.

4 ـ انفال/ 60.

5 ـ میزان الحكمه، ج 1، ص 111.

6 ـ موعظه نیكو، رهنمودهای مقام معظم رهبری در عرصه تبلیغ، ص 175.

7 ـ ارتباط شناسی، مهدی محسنیان راد، ص 330 ـ 328.

8 ـ یك جهان چندین صدا، انتشارات یونسكو، ترجمه ایرج پاد، ص 53.

9 ـ ارتباط شناسی، مهدی محسنیان راد، 189.

10 ـ انفال/60.

11 ـ روزنامه جمهوری اسلامی، 63/10/13.

12 ـ روزنامه اطلاعات، 68/8/22، در دیدار با جمعی از هنرمندان سازمان تبلیغات.

13 ـ سینما در نگاه اندیشه، مقالات دومین هم اندیشی دین از چشم سینما، ج 1، صص 14 ـ 17.

14 ـ روزنامه جمهوری اسلامی، 68/8/22، در دیدار با هنرمندان حوزه هنری سازمان تبلیغات.

15 ـ روزنامه جمهوری اسلامی، 61/3/29.