رفتن به محتوای اصلی

ارتباط تبلیغى

تاریخ انتشار:
یكى از مهم‏ترین ابعاد انسان، ارتباطات او با «دیگران» است كه درگونه‏هاى مختلف «میان فردى» و «گروهى» شكل مى‏گیرد و از...
نویسنده: حجةالله بیات
نام نشریه: مبلغان ، اردیبهشت و خرداد 1387، شماره 103

یكى از مهم‏ترین ابعاد انسان، ارتباطات او با «دیگران» است كه درگونه‏هاى مختلف «میان فردى» و «گروهى» شكل مى‏گیرد و از طریق آن دانشها و مهارتهاى بشر در جوامع كوچك و بزرگ از خانواده گرفته تا جامعه بین‏المللى، جا به جا و به دیگر انسانها منتقل مى‏گردد.

اوّلین انسان كه نقش پیامبرى نیز داشت، با دریافت وحى، مأموریت یافت علاوه بر اینكه رابطه خویش را با «خود»، با «خدا» و با «طبیعت» براساس آموزه‏هاى وحیانى تنظیم كند، پیام خدا را نیز به دیگر انسانها برساند و با برقرارى ارتباط با آنان، پیام خداوند را «تبلیغ» كند و بى‏هیچ كاستى، آن را به دیگر مخاطبان ابلاغ نماید.

بنابراین، ارتباطات و تبلیغات دینى پیشینه‏اى به قدمت خلقت انسان دارد. زیرا انسان، مخاطبِ دین است و خداوند همیشه و همه جا براى هدایت همه انسانها، پیامبران راستین خود را مبعوث كرده است. رفتار تبلیغى انبیاء الهى‏علیهم‏السلام نیز نشان مى‏دهد كه آنان همواره با تمام ظرفیت ممكن براى انجام رسالت اصلى خود - كه همان تبلیغ ارزشهاى الهى و دعوت مردم به توحید و پرهیز از شرك و طاغوت است (1) - با همه انسانها ارتباط برقرار مى‏كرده‏اند و به ابزارها، قالبها و شیوه‏هاى تبلیغى و فنون نفوذ و تأثیرگذارى، متناسب با موقعیتهاى خود، توجه ویژه‏اى داشته‏اند. تفاوت معجزات انبیاء و تناسب آنها را با وضعیت اجتماعى و فرهنگى جامعه خود، مى‏توان در این راستا تحلیل كرد.

گرچه مطالعات مربوط به ارتباطات و تبلیغات - به صورت یك علم مستقل - در دهه‏هاى اخیر تحولات قابل توجهى یافته است، اما در طول تاریخ انبیاءعلیهم‏السلام به‏ویژه نبى مكرم اسلام‏صلى‏الله‏علیه‏وآله، و ائمه اطهارعلیهم‏السلام «ارتباط تبلیغى» همواره به صورت ویژه مورد توجه بوده است.

اسلام نسبت به ارتباط «میان فردى» و «گروهى» با مسلمانان و غیرمسلمانان در همه موقعیتها و فرصتها عنایت ویژه و نگاه حداكثرى دارد و دستورات و برنامه‏هاى دقیقى براى حدود ارتباط، ایجاد، تثبیت و توسعه و چگونگى آن ارائه داده است. از آنجا كه دستورات اسلام عموماً جنبه اجتماعى سیاسى دارند، مى‏توان از آنها به عنوان شبكه‏هاى ارتباطى غیررسمى نام برد. به‏ویژه عباداتى چون: حج، نمازهاى جمعه و جماعت و... .

پس با توجه به ویژگیهاى اسلام، نگاه این دین به ارتباطات و تبلیغات، نگاهى حداكثرى است و هرگز به یك دایره بسته و در یك قلمرو كوچك محدود نمى‏شود و دامنه نفوذ آن به همه عرصه‏هاى زندگى جامعه گسترش مى‏یابد. بنابراین، مى‏توان اسلام را دینى كاملاً ارتباطى تبلیغى دانست.

در اینجا به عناصر اصلى و فرعى «ارتباط تبلیغى» در منابع دینى اشاره مى‏كنیم.

عناصر اصلى ارتباط تبلیغى

الف. ارتباطگران و مبلّغان

این عنصر شامل همه مؤمنان - اعم ا ز پیامبران تا پایین‏ترین سطح جامعه - مى‏شود. مسئولیت انسان در این عنصر سنگین‏تر از نقش مخاطب است و میزان مسئولیت هر كس براساس جایگاه اجتماعى و دینى او معلوم مى‏شود. انسان در این مقام، چون احیاگر (2) و طبیب حاذقى (3) است كه مى‏خواهد روح انسانهاى نیازمند را درمان كند. بنابراین، براى آنكه بتواند در مقام «مبلّغ» به خوبى وظیفه خود را انجام دهد، باید صلاحیتهاى لازم را كسب و همواره تلاش كند معلومات و سطح توان ارتباطى خود را ارتقاء دهد. صلاحیتهایى كه مبلغ باید كسب كند عبارتند از: صلاحیتهاى «علمى» و «عملى».

1. صلاحیتهاى علمى: صلاحیتهاى علمى كه مبلغ دینى براى بهتر انجام دادن وظیفه خود باید كسب كند، بر دو دسته تقسیم مى‏شوند.

الف. صلاحیت شناختى (دانستن)؛ مبلغ باید شایستگى لازم را نسبت به آگاهى از ابعاد و ماهیت پیام اسلام، ویژگیهاى مخاطبان، آسیبها و تهدیدهاى روحى انسان، آرمانها و چشم‏اندازهاى اسلام، ابزارها و قابلیتهایى كه مى‏تواند از آنها در تبلیغ استفاده كند، به دست آورد.

ب. صلاحیت نگرشى و انگیزشى (خواستن)؛ یعنى مبلغ علاقه و باور به ضرورت هدایت انسانها را براساس آموزه‏هاى دینى داشته باشد و صفاتى را در وجود خود كسب كند تا بتواند این انگیزه را همواره در درون خود حفظ كند. صفاتى چون سعه صدر، امید، امانتدارى، دلسوزى، رفق و مدارا، شجاعت، صبر و استقامت و بصیرت. (4)

2. صلاحیتهاى عملى: صلاحیتهاى عملى را نیز مى‏توان به دو نوع تقسیم كرد.

اوّل. صلاحیت عملى نسبت به دستورات الهى؛ از آنجا كه مبلغ دینى اوّلین مخاطب معارف الهى است، باید ابتدا خود به آموخته‏هایش عمل كند. از این جهت قرآن كریم عالمان بى‏عمل را سرزنش مى‏كند. (5) امام صادق‏علیه‏السلام مى‏فرماید: «اَلْعالِمُ اِذا لَمْ یعْمَلْ بِعِلْمِهِ زَلَّتْ مَوْعِظَتُهُ عَنِ الْقُلُوبِ كَما یزِلُّ الْمَطَرُ عَنِ الصَّفا؛ (6) دانشمند وقتى به علم خود عمل نكند، نصایحش همچون زایل شدن باران روى سنگ صیقلى، از دلها رخت بر مى‏بندد.‌»

دوم. صلاحیت مهارتى نسبت به توان ارتباطى؛ مبلغ علاوه بر شناخت و انگیزه، باید توانایى خود را نسبت به مهارتهاى تبلیغى افزایش دهد و كلیه فنون مورد نیاز را براى ساخت و ارسال پیام فراگیرد و به بهترین شیوه ممكن، قدرت برقرارى ارتباط با دیگران را كسب كند.

ب. پیامگیران و مخاطبان

با توجه به ویژگیهاى دین اسلام، همه انسانها همیشه و همه جا مخاطب پیامهاى اسلام‏اند. (7) بنابراین، «مبلّغ دینى» در «ارتباط تبلیغى»، با طیف بسیار گسترده و متنوعى از مخاطبان روبروست. افرادى كه از جهات مختلفى با یكدیگر متفاوت‏اند و از نظر توان ارتباطى سطوح گوناگونى دارند. از این جهت، مبلغان دین اسلام كه داعیه جهانى دارند، باید بتوانند پیامهاى آن را به‏گونه‏اى به مردم برسانند كه نسبت به مخاطبان پوشش حداكثرى پیدا كند.

بنابراین، انسان در نقش مخاطب نیز باید به وظایف خود عمل كند و همواره معلومات و سطح توان ارتباطى خود را افزایش دهد (8) و در شرایط و موقعیتى قرار گیرد كه حداكثر بهره را از پیامهاى مبلغان دینى ببرد و تلاش كند براساس گرایشهاى فطرى، غرایز خود را در چارچوبهاى آموزه‏هاى دینى تعدیل و تنظیم كند و با اختیار، شرایط زندگى خود را براى طى كردن مراحل ششگانه یاد شده فراهم نماید.

ج. پیام

مسئله «پیام» در تبلیغ دینى از جایگاه بسیار مهمى برخوردار است. زیرا باید به‏گونه‏اى ساخته شود كه براى مخاطب جذابیت و تأثیر لازم را داشته باشد. براى اینكه پیامى ساخته شود، به سه عنصر نیازمندیم: نشانه‏ها، محتواى پیام و نحوه ارائه پیام.

نشانه‏ها: هر پیامى براى انتقال به دیگران لزوماً به قالب بیانى نیاز دارد كه از «نشانه» تشكیل مى‏شود. خداوند تبارك و تعالى براى تبیین پیام خود از زیباترین و هنرمندانه‏ترین نشانه‏ها استفاده كرده و پیام خود را به صورت مكتوب در كتاب جاویدان خود براى انسانها فرستاده است. علاوه بر آنكه فقرات قرآن كریم «آیه» و نشانه‏اند، از نگاه قرآن همه عالم هستى نشانه «آفاقى» و «انفسى»اند. (9)

انبیاء الهى و پیشوایان معصوم‏علیهم‏السلام نیز به عنوان اوّلین پیام‏رسانان، براى ابلاغ پیامهاى خداوند متعال، از تمام نشانه‏هاى مقبول و مشروع اعم از طبیعى، تصویرى و قراردادى بهره برده‏اند. اسلام براى استفاده از نشانه‏هاى متنوع مشروع و مقبولى كه بتواند به صورت جذاب و مؤثر پیام را به دیگران منتقل كند، هیچ محدودیتى قائل نشده است.

محتواى پیام: محتواى پیام عبارت است از «مطالب درون پیام كه به وسیله فرستنده پیام براى بیان هدفش انتخاب شده است». طبیعى است كه محتواى پیام در تبلیغ دینى مطالبى است كه مورد تأیید دین و در مسیر هدایت انسان قرار مى‏گیرد و مى‏تواند به نیازهاى انسان در حیات فردى و اجتماعى پاسخ دهد و راهگشاى ابعاد زندگى او اعم از جسمى، روحى، اخلاقى، سیاسى، اقتصادى، خانوادگى و... باشد.

نحوه ارائه پیام: نحوه ارائه پیام عبارت است از: «تصمیمهایى كه فرستنده پیام، براى انتخاب نشانه‏ها و محتوا مى‏گیرد و پیام را مى‏رساند و در قالبهاى مختلف مى‏ریزد.‌» در این مرحله از تبلیغ است كه پیام شكل مى‏گیرد و با توجه به معیارهایى پیام به صفاتى چون «كلامى یا غیركلامى»، «درست یا غلط»، «عمیق یا سطحى»، «مناسب یا نامناسب»، «جذاب و یا غیرجذاب»، «مبهم یا روشن» و... متصف مى‏شود.

قرآن كریم از این ویژگى استثنایى برخوردار است كه در ساخت پیام الهى از بهترین نشانه‏ها (حروف و كلمات) براى بیان محتواى خود، جذاب‏ترین و مؤثرترین راه ارائه پیام را در قالب ارتباط كلامى - نوشتارى ارائه كرده است، به‏گونه‏اى كه علاوه بر اعجاز محتوایى و معارفى، اعجاز لفظى نیز دارد و در اوج عزت بیانى، تحدى مى‏كند.

به تبع قرآن كریم، مسئله «ساخت پیام» به‏گونه‏اى كه پیام را جذّاب و مناسب كند، همواره مورد توجه پیشوایان معصوم‏علیهم‏السلام بوده است. این مهم باعث مى‏شود حضرت موسى‏علیه‏السلام از خداوند، طلاقت لسان (10) بخواهد و به دلیل فصاحت برادرش هارون، وزارت وى را از خداوند طلب كند. (11)

ابزار ارتباط: چهارمین عنصر اصلى «ارتباط تبلیغى» وسایلى است كه در فرایند تولید تا دریافت پیام از آنها استفاده مى‏كنیم. چنان كه قبلاً یادآورى كردیم وسیله ارتباط، منحصر در ابزار ارسال پیام نیست. بلكه در جانب «مبلّغ» شامل: وسیله رمزگذارى، و وسیله ارسال رمز و در طرف «مخاطب» شامل: ابزار دریافت رمز و ابزار رمزخوانى نیز مى‏شود. در اینجا فقط به ابزارهاى تولید پیام اشاره مى‏كنیم.

الف. ابزارهاى ارتباط كلامى؛ یكى از انواع ارتباطات، ارتباط كلامى است. على‏علیه‏السلام مى‏فرماید: علم دو گونه است؛ نوشته شده و شنیده شده و اگر دانش شنیده شده مكتوب نشود بهره نمى‏رساند. (12) بنابراین مى‏توان ابزارهایى كه ارتباطات كلامى را شكل مى‏دهند، به دو نوع تقسیم كرد.

اوّل، ابزارهاى ارتباط كلامى - نوشتارى؛ در قرآن كریم كه خود كلام مكتوب خداست و كتاب (13) نامیده شده، اوّلین آیاتى كه بر پیامبر گرامى اسلام‏صلى‏الله‏علیه‏وآله نازل شده گویاى اهمیت ابزارهاى كلامى - نوشتارى است. قرآن كریم مى‏فرماید: «اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ الَّذِى خَلَقَ * خَلَقَ الْإِنسَنَ مِنْ عَلَقٍ * اقْرَأْ وَ رَبُّكَ الْأَكْرَمُ * الَّذِى عَلَّمَ بِالْقَلَمِ‌»؛ (14) «بخوان به نام پروردگارت كه خلق كرد. انسان را از خون بسته‏اى خلق كرد. بخوان كه پروردگارت بزرگوارتر است. همان كسى كه به وسیله قلم تعلیم نمود.‌»

سوگند خوردن خداوند به قلم و نگارش آن (15) نیز گویاى جایگاه رفیع این ابزار ارتباطى است. در منابع اسلامى درباره اهمیت كتابت و چگونگى آن مطالب بسیارى مطرح شده است و از اندیشمندان معصوم روایات متعددى درباره كلام نوشتارى نقل شده كه به برخى اشاره مى‏كنیم. پیامبر گرامى اسلام‏صلى‏الله‏علیه‏وآله مى‏فرماید: «قَیدُوا الْعِلْمَ، قِیلَ ما تَقْییدُهُ؟ قالَ كِتابَتُهُ (16) اُكْتُبْ الْعِلْمَ قَبْلَ ذَهابِ الْعُلَماءِ وَاِنَّما ذَهابُ الْعِلْمِ بِمَوْتِ الْعُلَماءِ؛ (17) دانش را مقید سازید. گفته شد مقید ساختن آن چگونه است؟ فرمود: نوشتنش. دانش را قبل از رفتن دانشمندان بنویس كه رفتن دانش به مرگ دانشمندان است.‌»

«این بود كه از همان آغاز امر و حتى در زمان حیات پیامبر اكرم‏صلى‏الله‏علیه‏وآله در میان شیعه و پیشوایان شیعه امر تألیف و حتى حفظ آثار دین خدا رونق یافت و عملى شد و همین آثار از جمله هسته‏هاى اصلى فرهنگ عظیم اسلام گشت و سپس دامنه و وسعت آن تا بدانجا رسید كه مى‏بینیم مورخان علم و فرهنگ بشرى در هر قرنى نوشته‏اند و بدان اعتراف كرده‏اند. براى آگاهى از جریان تألیف و نویسندگى در دوران صدر اسلام و نقش شیعه و تعالیم ائمه طاهرین در این‏باره رجوع كنید به دو كتاب؛ مؤلفوا الشیعة فى صدر الاسلام، تألیف علامه سید عبد الحسین شرف الدین و شیعه و فنون الاسلام، تألیف سید ابو محمدحسن صدر كاظمینى.‌» (18)

دوم: ابزارهاى كلامى - گفتارى؛ قرآن كریم در آیات متعددى به ابزار ارتباط كلامى - گفتارى اشاره مى‏كند. «أَلَمْ نَجْعَل لَّهُ عَینَینِ * وَ لِسَانًا وَ شَفَتَینِ‌»؛ (19) «آیا براى او دو چشم قرار ندادیم؟ و یك زبان و دو لب؟»

در آیات بسیارى گفتار (قول) و چگونگى آن مورد توجه قرار گرفته است. (20) على‏علیه‏السلام زبان را مترجم درون انسان مى‏داند و مى‏فرماید: «الْاَلْسُنُ تُتَرْجِمُ عَمَّا تَجْنهُ الضَّمائِرُ؛ (21) زبانها ترجمان چیزى هستند كه در درون [انسانها] است.‌» رهبران دینى براى بیان آراء و نظریات خویش همواره از بهترین راهها و روشهاى موجود بهره مى‏گرفتند و در كنار قالبهاى گفتارى، هیچگاه از قالبهاى نوشتارى صرف‏نظر نمى‏كردند.

ب. ابزارهاى ارتباط غیركلامى؛ علاوه بر ارتباطات كلامى، ارتباطات غیركلامى نیز مورد توجه قرآن و عترت است. تبلیغ عملى (رفتارى) را مى‏توان در شمار ارتباط تبلیغى «غیركلامى» آورد. در سیره پیشوایان معصوم‏علیهم‏السلام به موارد متعددى بر مى‏خوریم كه آنان از وسایل «غیركلامى» براى انتقال مفاهیم دینى استفاده كرده‏اند.

حالات و اوصافى كه در قرآن كریم و روایات براى «گفتار» به چشم مى‏خورد مانند: لین، معروف، سدید و... نیز به دلیل تأثیرى كه این حالات در «معناى ارتباطى» دارد، مى‏توانند در شمار ارتباطات «غیركلامى» قرار گیرند.

با توجه به ویژگیهاى دین اسلام (جامعیت، جاودانگى و جهانى بودن) و آنچه درباره عناصر اصلى مطرح شد چنین به دست مى‏آید كه اسلام استفاده از همه ابزارها، نشانه‏ها و قالبهاى ارتباطى كلامى و غیركلامى را براى تبلیغ مجاز دانسته و به پیروان خود نیز توصیه كرده است.

عناصر فرعى ارتباط تبلیغى

الف. موقعیت ارتباط؛ ارتباط تبلیغى حتماً در یك موقعیت زمانى و مكانى و شرایط خاصى اتفاق مى‏افتد. آن موقعیت مى‏تواند در فرایند ارتباط تأثیرگذار باشد. اسلام براى تأثیرگذارى بیشتر و استفاده بهتر نسبت به حضور در برخى مكانها و زمانها و اجتماعات تأكید بیشترى دارد.

ب. پس فرست و بازخورد؛ ارتباط، فرایندى دو سویه است و «پس فرست» عبارت است از: واكنش مخاطب نسبت به پیام، و بازخورد زمانى رخ مى‏دهد كه فرستنده پیام «پس فرست» مخاطب را دریافت كند و نتیجه آن را در نحوه تداوم ارتباط مدنظر داشته باشد. از این جهت واكنش مردم در مقابل پیامبران الهى‏علیهم‏السلام همواره در دو شكل كلى بوده است. ایمان یا كفر. انبیاء الهى‏علیهم‏السلام نیز ارتباطات خود را با توجه به پس فرستها و بازخوردهاى تبلیغى، ادامه مى‏داده‏اند، تا جایى كه گاهى به دلیل عدم تأثیر پیام در مخاطب، دیگر مأمور به ادامه ارتباط نبوده‏اند. (22)

ج. دروازه‏بانان؛ دروازه‏بانان افراد مختلفى هستند كه در مسیر تولید و ارسال پیام قرار مى‏گیرند و مى‏توانند بر آن تأثیرگذار باشند. این عنصر اگر چه اخیراً و نسبت به رسانه‏هاى نوین مطرح شده است؛ اما به صورت محدود در ارتباط سنتى نیز مى‏تواند وجود داشته باشد. وقتى پیام مكتوب مى‏شود یا واسطه‏اى پیام فردى را به صورت شفاهى مى‏رساند، در واقع «فیلتر»ى در فرایند ارتباط ایجاد شده است؛ زیرا هر «واسطه»اى با نحوه بیان و حتى واژه‏هایى كه به كار مى‏برد، مى‏تواند در مفهوم و چگونگى پیام تأثیرگذار باشد. از این جهت اسلام در موضوع اطلاع‏رسانى و دریافت اخبار تأكید دارد كه سخن هر كس را نشنویم. ملاكهایى كه در سند روایات براى تشخیص صحت و سقم آنها باید مورد توجه قرار گیرد را مى‏توان نمونه‏اى از توجه منابع دینى به دروازه‏بانان و واسطه‏هاى پیام‏رسانى دانست. (23)

د. پارازیت؛ پارازیتهاى ارتباطى همانند میكروب عمل مى‏كنند و مى‏توانند در فرایند تولید، ارسال و مصرف پیام اختلال ایجاد كنند. از نظر اسلام علاوه بر پارازیتهاى مادى كه ممكن است هر یك از عناصر اصلى و فرعى «ارتباط تبلیغى» را بیمار كنند، پارازیتهاى دیگرى نیز وجود دارد كه ممكن است فرایند ارتباطى را دچار مشكل سازد. بنابراین، هر اتفاق و چیزى كه در فرایند «ارتباط تبلیغى» به‏گونه‏اى نقش ایفا كند كه با هدف اصلى تبلیغ كه همان «هدایت» است، تعارض داشته باشد و به غفلت بینجامد، در ردیف پارازیتهاى معنوى قرار مى‏گیرد.

ارتباط تبلیغى و هدایت تشریعى

ارتباط تبلیغى اسلام را مى‏توان در دو سطح مورد بررسى قرار داد.

سطح اوّل: پیامبران اولوا العزم و صاحب شریعت

عناصرى كه در این سطح وجود دارد عبارتند از: «منبع پیام» كه خداوند است و «مخاطب» كه پیامبرانند و «ابزار تولید پیام» كه با اراده خداوند ایجاد مى‏شود و حقیقت آن بر ما روشن نیست و «وسیله ارسال پیام» كه جبرئیل است و «پیام» كه همان محتواى وحى است.

در این سطح ارتباطى، پیامبران‏علیهم‏السلام باید ظرفیتهاى لازم را براى دریافت وحى الهى و فرا گرفتن معانى و معارف قدسى، داشته باشند، تا بتوانند پیام آسمانى را بدون هیچ نقص و ابهامى دریافت كنند و آن را به تمام و كمال حفظ و به مخاطبان منتقل كنند. اگر چه حقیقت وحى و چگونگى رد و بدل «معنا» بین خداوند و پیامبران در این سطح بر ما روشن نیست، اما مسلماً آنچه خداوند اراده كرده پیامبران آن را درك و دریافت كرده‏اند و از این جهت واسطه فیض و سرچشمه معارف الهى‏اند.

در این سطح ارتباطى «منبع پیام» خزانه‏دار غیب و شهود است و از معانى و اسماء تنها مقدار معینى را به مخاطب خود (پیامبران) عطا كرده است (24) و طبعاً معانى و علوم به میزان ظرفیت آنها تجلى كرده است. «درجه منبع معنا» و «سطح توان ارتباطى» پیامبران به لحاظ موقعیت و مسئولیتى كه دارند بالاتر از سایر انسانها است و مراتب آنان نیز تفاوت دارد. به دلیل عنصر پاكى و عصمت و نورانیت در وجود مبارك پیامبران بین خود آنها و خداوند متعال در تمام ارتباطات «مشابهت معنایى» تام وجود دارد. از اینرو، هیچ‏گونه اختلاف و نزاع میان آنان پدید نمى‏آید.

در این سطح هیچ نوع «پارازیت» و «فیلتر»ى كه فراگرد ارتباط پیامبران را دچار ابهام یا مشكل كند وجود ندارد. سایر پیامبران - تبلیغى - و پیشوایان معصوم‏علیهم‏السلام اگر چه مستقیماً مخاطب «منبع پیام» از طریق وحى نیستند اما به لحاظ مقامات و شایستگیهایى كه دارند، آنان نیز از لحاظ «منبع معنا»، «درجه منبع»، «تجلى معنا» و «سطح توان ارتباطى» در ردیف پیامبران تشریعى قرار دارند. با توجه به اینكه سطح اوّل «ارتباط تبلیغى»، از موضوع بحث ما خارج است، به همین اندازه اكتفا مى‏كنیم و تفصیل آن را به جایى دیگر وامى‏گذاریم.

سطح دوم: سایر انسانها

در این سطح، انسانها - اعم از پیامبران‏علیهم‏السلام و دیگران - به عنوان «منبع معنا» هم نقش مبلّغ را دارند، هم مخاطب. و چون «مبلغ» و «مخاطب» دو عنصر اساسى ارتباطاند، از نگاه اسلام جایگاه ویژه‏اى دارند و بدون شناخت ویژگیها و اهداف آفرینش انسان، نمى‏توان به مقوله تبلیغ دینى پرداخت. زیرا در هر صورت انسان، یا در مبدأ «ارتباط تبلیغى» قرار مى‏گیرد یا در مقصد آن.

سیره اهل بیت در ارتباط تبلیغى

پیشوایان معصوم‏علیهم‏السلام براى تبلیغ دین از اشكال مختلف ارتباط «فردى» و «گروهى» به بهترین وجه ممكن بهره گرفته‏اند، كه براى نمونه چند مورد را ذكر مى‏كنیم.

الف. اعزام پیك و مبلغ؛ همانگونه كه پیامبر اسلام نمایندگانى را براى تبلیغ به نقاط مختلف اعزام مى‏كردند، از جمله على‏علیه‏السلام را به یمن فرستادند؛ امامان معصوم‏علیهم‏السلام نیز چنین مى‏كردند و به عنوان نمونه، امام حسن عسكرى‏علیه‏السلام از طریق اعزام پیكهایى با شیعیان و پیروان خود ارتباط برقرار مى‏ساخت و از این رهگذر مشكلات آنان را برطرف مى‏ساخت.

امام صادق‏علیه‏السلام نیز به منظور تبلیغ جریان اصیل امامت، نمایندگانى به مناطق مختلف مى‏فرستاد، از آن جمله، شخصى از اهل كوفه به نمایندگى از طرف امام به خراسان رفت و مردم را به ولایت او دعوت كرد. (25)

ب. ایجاد شبكه ارتباطى؛ شبكه ارتباطى امام حسین‏علیه‏السلام از مدینه تا مدینه، نمونه بارزى از ایجاد نظام ارتباطى در شرایط بحرانى است كه با وجود جوّ خفقان و موقعیت جامعه اسلامى در سال 60 ه. ق كه تمام نقاط استراتژیك جامعه اسلامى در اختیار جبهه باطل بود، امام‏علیه‏السلام توانست با اطلاع‏رسانى به موقع و ایجاد ارتباط دقیق با عناصر مختلف نیروى انسانى و سایر عوامل، كاملاً پیروز شود و به اسلام حیاتى دوباره ببخشد.

امام جوادعلیه‏السلام با تمام محدودیتهاى موجود، از طریق نصب نمایندگان، ارتباط خود را با شیعیان حفظ مى‏كرد و كارگزاران امام در بسیارى از استانها مانند: اهواز، همدان، سیستان، بست، رى، بصره، واسط، بغداد و مراكز سنتى یعنى كوفه و قم پخش شده بودند. (26)

ج. مكاتبه و پیك؛ یكى دیگر از راه‏هاى ایجاد شبكه ارتباط تبلیغى مكاتبه است كه پیامبر گرامى اسلام‏صلى‏الله‏علیه‏وآله (27) و ائمه اطهارعلیهم‏السلام از آن به خوبى بهره برده‏اند. بخشى از نامه‏هاى امام على‏علیه‏السلام در نهج البلاغه آمده است. امام حسن عسكرى‏علیه‏السلام از طریق مكاتبه با شیعیان ارتباط برقرار مى‏كرد و از این رهگذر آنان را زیر چتر هدایت خویش قرار مى‏داد. نامه‏اى كه امام به «ابن بابویه»رحمه الله نوشته، نمونه‏اى از آن نامه‏ها است.

پی‌نوشـــــــت‌ها:

1) نحل/36.

2) مائده/32.

3) نهج البلاغه، سید رضى، صبحى صالح، دار الهجرة، 1395 ه. ق، خطبه 108.

4) یوسف/108.

5) صف/2.

6) اصول كافى، كلینى، دفتر نشر فرهنگ اهل بیت، بى‏تا، ج 1، ص 44.

7) سبأ/28.

8) كهف/114.

9) فصلت/53.

10) طه/28 - 27.

11) قصص/34.

12) دین و ارتباطات، مجید محمدى، اوّل، كویر، 1382، ص 196.

13) بقره/2.

14) علق/1 - 4.

15) قلم/ 1 - 2.

16) منیة المرید، شهید ثانى، اوّل، مكتب الاعلام الاسلامى، 1368، ص 340.

17) كنز العمال، علاء الدین المتقى بن حسام الدین هندى برهان، مؤسسة الرسالة، 1409 ه ق، ح 28733.

18) دانش مسلمین، ص 27.

19) بلد/8 و 9.

20) بقره/59؛ نساء/9؛ اسراء/23؛ طه/44.

21) غرر الحكم، عبد الواحد بن محمد تمیمى آمدى، ح 1376.

22) بقره/6.

23) حجرات/16.

24) منافقون/7؛ حجر/21.

25) سیره پیشوایان، مهدى پیشوایى، مؤسسه تحقیقاتى تعلیماتى امام صادق‏علیه‏السلام، 1379، ص 378.

26) همان، ص 559 - 560.

27) ر. ك: مكاتیب الرسول، على احمدى میانجى، اوّل، مؤسسه دار الحدیث الثقافیه، 1999 م، در این كتاب، نامه‏هاى پیامبر اسلام‏صلى‏الله‏علیه‏وآله به افراد مختلف و سران ممالك گوناگون جمع‏آورى شده است.

افزودن دیدگاه جدید

متن ساده

  • تگ‌های HTML مجاز نیستند.
  • خطوط و پاراگراف‌ها بطور خودکار اعمال می‌شوند.
  • آدرس های صفحه وب و آدرس های ایمیل به طور خودکار به پیوند تبدیل می شوند.