محمدجواد مروّجى طبسى

امام حسن عسكرى(علیه السلام) و منحرفان فكرى

تاریخ انتشار:
يكى از اهداف و برنامه ‏هاى كلّى پيامبر و معصومان عليهم ‏السلام حراست و مرزبانى از انديشه ‏هاى اسلامى بود كه با آغاز بعثت و دعوت پيامبر شروع شده و هريك از امامان بزرگوار به تناسب شرايط زمانى خود به اين وظيفه مهم و خطير پرداخته ‏اند.
شهادت امام حسن عسکری

يكى از اهداف و برنامه ‏هاى كلّى پيامبر و معصومان عليهم‏ السلام حراست و مرزبانى از انديشه ‏هاى اسلامى بود كه با آغاز بعثت و دعوت پيامبر شروع شده و هريك از امامان بزرگوار به تناسب شرايط زمانى خود به اين وظيفه مهم و خطير پرداخته ‏اند. چنانكه ملاحظه مى‏ كنيم، حضرت محمد صلى‏ الله‏ عليه‏ و‏آله‏ وسلم با بسيارى از گروه ‏ها همانند: دهرى‏ ها، زنادقه، براهمه و غير آنان و همچنين امامان عليهم ‏السلام با افراد و گروه ‏هاى بسيارى كه به ظاهر مسلمان بوده، اما افكار خارج از انديشه ‏هاى دينى و اسلامى داشتند، به بحث و گفت و گو و مقابله جدّى مى‏ پرداختند.

بدين شكل كه اگر فرد يا افرادى دچار اشتباهات يا تناقضاتى مى‏ شدند، نخست به هدايت و روشنگرى و به دور از هرگونه موضع‏گيرى كار خود را آغاز مى‏ كردند؛ اما همين كه احساس مى‏ شد، اين فكر انحرافى به دنبال جريانى پنهان يا آشكار، خود را نشان داده است فوراً دست به افشاگرى عليه آنان مى‏ زدند.
و گاهى نيز همين انديشه‏ ها كه هر روز در لباس نويى خود را در جامعه اسلامى آشكار مى‏ كرد، خلفاى بنى عبّاس را هم به دام انداخته و گاه مى‏ شد همان افكار غلط، سياست نظام را ترسيم مى‏ نمود.
مثلاً در زمان امام هادى عليه ‏السلام مسأله «خلق قرآن» در جامعه اسلامى بالا گرفته و طرفداران زيادى پيدا كرده بود و چند خليفه عبّاسى به تبعيّت از يك دسته، گروه مخالف را در زير بدترين فشارها و شكنجه‏ ها وادار به پيروى از عقيده خود مى‏ كردند. از جمله كسانى كه در سال 220 ق. بر سر همين عقيده، شلاّق زيادى خورده و شكنجه فراوانى ديد و مدّتى در زندان به سر برد، احمد بن حنبل1 بود كه از او مى‏ خواستند تا دست از عقيده خود برداشته و با خليفه عبّاسى هم نظر شود.
بى‏ شك يكى از علل و انگيزه ‏هاى جدا ساختن امامان عليهم‏ السلام از امت اسلامى، همين جهت بود كه عدّه‏اى از خدا بى‏ خبر مى‏ خواستند با استفاده از قدرت خلافت اسلامى، جامعه را به سمت و سويى كه خود مى ‏خواهند، بكشانند و جوانان را نسبت به باورهاى دينى سست كنند و آنها را در دامان همان انديشه ‏هاى باطلى كه از پيش طرّاحى كرده و رواج داده بودند، بيندازند تا كسى نتواند آزادانه در برابر اين تهاجم ايستادگى نمايد.
اين نوشتار، به بخش بسيار كوچكى از اين تلاش ‏هاى جدّى پرداخته است.
امام و نگهبانى از انديشه اسلامى
دوران امام يازدهم، يكى از دوران‏هاى سخت و دشوارى بود كه افكار گوناگون از هر سو «جامعه اسلامى» را تهديد مى‏ كرد. و با اينكه امام در نهايت فشار به سر مى‏ برد، اما وى همانند پدران خود، لحظه ‏اى از اين مسأله غفلت نورزيده و در برابر گروه ‏ها و مكتب‏ هاى التقاطى و انديشه‏ هاى وارداتى و ضدّ اسلامى از جمله: صوفيان، غُلات، مُفَوّضه، واقفيه، دوگانه پرستان و ساير دگرانديشان، سخت موضع گرفته و با شيوه ‏هاى خاصّ خود، كارهاى آنها را خنثى نموده و نقش بر آب مى‏ كرد.
آگاه ساختن فيلسوف عراق
مورّخان نوشته‏ اند: در زمان امام حسن عسكرى عليه ‏السلام فيلسوفى در عراق مى‏ زيست به نام «اسحاق كِندى». وى به خيال اين كه در قرآن تناقض وجود دارد، در خانه نشست و مشغول تدوين و تأليف كتابى در تناقض قرآن شد. ابن شهرآشوب مى‏ نويسد:
روزى يكى از شاگردان اسحاق كِندى به محضر امام حسن عسكرى عليه‏ السلام وارد شد. امام به وى فرمود: آيا در بين شما فرد توانايى پيدا نمى‏ شود كه استادتان كِندى را در آنچه كه آغاز كرده، رد كند و او را از اين كار باز دارد؟!
او گفت: ما همه از شاگردان او هستيم و چگونه مى ‏توانيم در اين خصوص يا در ديگر مسائل بر استاد خود اعتراض كنيم؟!
حضرت فرمود: آيا آنچه را كه به تو بياموزم، به او مى‏ رسانى؟
عرض كرد: آرى.
امام فرمود: به نزد او روانه شو و نخست با وى معاشرت نيكى داشته باش و به هر چه نياز دارد، كمكش كن. هنگامى كه با او انس گرفتى، به او بگو: سؤالى به ذهنم رسيده است كه دوست دارم آن را از تو بپرسم. او خواهد گفت: سؤال كن. پس به او بگو: اگر گوينده (آورنده) اين قرآن نزد تو بيايد و از تو بپرسد: آيا احتمال وجود دارد كه مقصود خداوند از اين گفتار، غير از آن باشد كه شما پنداشت ه‏اى و در پى آن هستى؟ او به تو خواهد گفت: آرى، اين احتمال وجود دارد. زيرا انسان هنگام شنيدن، بهتر متوجّه معانى مى‏ شود و آنها را درك مى‏ كند. چون چنين گفت، به او بگو: شما چه مى ‏دانى شايد منظور گوينده كلمات قرآن غير از چيزى باشد كه شما تصوّر كرده ‏اى و او الفاظ قرآن را در غير معانى خود استعمال كرده باشد.
آن مرد از حضور امام حسن عسكرى عليه ‏السلام مرخّص شده و به سوى استاد خود، فيلسوف عراقى، رهسپار گرديد و مدّتى به دستور آن حضرت با او به نيكى رفتار كرد و سرانجام در فرصت مناسب، سؤال پيشنهادى امام را از او پرسيد.
كِندى گفت: يك مرتبه ديگر اين سخن را برايم بيان كن.
وى بار ديگر سخن امام را بيان نمود. كِندى درنگى كرده و مقدارى فكر كرد و دريافت كه هم از نظر لغت و هم از نظر علمى اين امر كاملاً محتمل است و در نظرش اين سخن كاملاً صحيح آمد. از اين روى به شاگردش گفت: تو را سوگند مى‏ دهم كه بگويى اين سخن را از كجا آموختى و چه كسى آن را به تو گفته است؟
راوى مى ‏گويد: گفتم: اين، چيزى بود كه بر قلبم گذشت؛ لذا از شما پرسيدم.
گفت: هرگز! همانند تو محال است بر چنين چيزى دست پيدا كند و به اين مرتبه از اين سخن برسد! حال به من بگو كه اين سخن را از كجا آوردى؟
گفتم: اين، دستورى بود كه ابومحمّد ـ عسكرى عليه ‏السلام ـ به من ياد داده است.
گفت: درست گفتى، چرا كه چنين سخنانى تنها از همان خاندان صادر مى‏ شود.
سپس آتشى درخواست كرده و هر آنچه را كه نوشته بود، در آتش سوزاند.2
برخورد با غلات و مُفَوِّضه
از ديگر برخوردهايى كه امام حسن عسكرى عليه‏ السلام با منحرفان فكرى داشت، همانا موضع ‏گيرى در برابر غلات و مفوّضه بود؛ يعنى همان ‏هايى كه عقيده داشتند: خداوند در ابتداى آفرينش با خلقت كردن پيامبر، همه چيز را به او واگذار كرده، سپس اين پيامبر است كه دنيا و هر آنچه كه در او هست را آفريده است. و برخى گفته ‏اند: خداوند اين اختيار را به علىّ بن ابي طالب عليه ‏السلام داده است.3
و چون اين انديشه انحرافى لطمه شديدى بر عقايد مسلمانان مى‏زد، و پيامدهاى ناگوارى در پى‏داشت، بدين جهت از آغاز پيدايش اين تفكّر غلط، مورد نكوهش معصومان عليهم‏ السلام قرار گرفت و اين طايفه را بدتر از يهود و كفّار قلمداد كردند. زيرا چيزى مدّعى شده بودند كه حتّى يهود و نصارا هم نگفته بودند. چرا كه يكى از آثار اين تفكّر غلط، غُلوّ درباره پيامبر و معصومان عليهم‏ السلام بود. از اين‏رو، امام عسكرى عليه ‏السلام مسلمانان را از پيروى چنين افرادى با چنين افكارى بر حذر مى‏ داشت و گاهى با برخى از ساده ‏انديشان و فريب خوردگان بسيار بزرگوارانه برخورد مى‏ كرد، به اميد آنكه از باور خود دست بردارند.
امام عسكرى عليه ‏السلام و ادريس بن زياد
علاّمه مجلسى از «ادريس بن زياد كَفَر توثايى» نقل كرده كه وى مى‏ گفت: من از جمله افرادى بودم كه در باره آنها غُلوّ مى‏ كردم. روزى براى ديدار با ابومحمّد عسكرى عليه ‏السلام روانه سامرّا شدم؛ وقتى كه وارد شهر شدم، از فرط خستگى خود را بر پلّكان حمّامى انداخته و كمى به استراحت پرداختم. در اين بين خواب چشمان مرا ربود؛ پس بيدار نشدم مگر با صداى كوبيدن آرامى كه به وسيله چوب ‏دستى كه در دست امام عسكرى عليه ‏السلام بود. پس با همان اشاره از خواب بيدار شده و او را شناختم. فوراً از جاى برخاسته و در حالى كه آن حضرت سوار بر اسب و غلامان و پيشكاران اطرافش را گرفته بودند، پا و زانوى مباركش را بوسه زدم، اوّلين سخنى كه امام در اين ملاقات كوتاه به من فرمود، اين بود:
«يا ادريس! «بل عباد مكرمون، لايسبقونه بالقول و هم بأمره يعملون»؛4 اى ادريس! بلكه آنان بندگان مقرّب خدايند و در گفتار بر او سبقت نمى‏ گيرند و به فرمان وى عمل مى‏ كنند.»
در اين‏جا حضرت با عنوان كردن اين آيه خواستند به او بفهمانند كه انديشه غُلوّ درباره ما باطل است و ما از خود هيچ اختيارى جز آنكه خداوند اراده كند، نداريم؛ چرا كه ما به دنبال امر و اراده خدا بوده و فرمان او را انجام مى‏ دهيم.
ادريس كه از جواب كوتاه امام عسكرى عليه‏ السلام كاملاً آگاه شده بود، در پاسخ امام گفت: اى مولاى من! مرا همين كلام بس است؛ زيرا آمده بودم تا اين مسأله را از شما بپرسم.5
امام عسكرى عليه ‏السلام و كامل بن ابراهيم
در ملاقاتى كه «كامل بن ابراهيم» به نمايندگى گروهى از مفوّضه با امام داشت، وى پاسخ سؤالات خود را از امام عصر عليه ‏السلام چنين دريافت كرد:
مفوّضه دروغ گفته‏ اند، بلكه دلهاى ما ظرف هاى مشيّت الهى است. پس اگر او بخواهد، ما مى‏ خواهيم.»
امام عسكرى عليه‏ السلام در جهت تأييد گفتار فرزندش امام عصر عليه ‏السلام و ردّ گفته مفوّضه، به كامل بن ابراهيم فرمود:
«پاسخ خود را دريافت كردى، ديگر براى چه اينجا نشسته‏ اى، از جاى برخيز...»6
موضع ‏گيرى در برابر واقفيّه
يكى ديگر از گروه ‏هاى انحرافى كه پس از شهادت امام موسى بن جعفر عليه ‏السلام پديد آمد، آنهايى بودند كه ادّعا داشتند: موسى بن جعفر عليه ‏السلام هنوز از دنيا نرفته است.
بنيانگذاران اين طايفه، زياد بن مروان قندى، على بن أبى‏حمزه و عثمان بن عيسى مى‏ باشند و علّت انكار آنان در آغاز كار، اين بود كه نزد اين سه نفر، اموالى از حضرت موسى بن جعفر عليه ‏السلام وجود داشت، چون نمى ‏خواستند اموال امام كاظم عليه‏ السلام را به فرزندش امام رضا عليه‏ السلام تحويل دهند، شهادت امام كاظم عليه‏ السلام را منكر شدند.
در پاسخ نامه امام رضا عليه‏ السلام ـ كه به آنها نوشته بود تا اموال را بازگردانند، زيرا او قائم مقام پدرش موسى بن جعفر عليه‏ السلام است ـ زياد قندى و ابن ابى‏ حمزه، منكر چنين پولى در نزد خود شدند و اما عثمان بن عيسى به حضرت نوشت: پدرت هنوز زنده است و هر كه چنين ادّعايى كند، سخن باطلى گفته و تو هم اينك به گونه‏ اى عمل كن كه خود مى‏ گويى از دنيا رفته است. ولى او به من دستور نداده چيزى به تو بدهم...7
آرى، اين گروه با توقّف در امامت موسى بن جعفر عليه‏ السلام از همان ابتدا مورد لعن، نفرين و برائت امامان عليهم ‏السلام بوده و به گروه «مَمْطوره» نيز اشتهار يافتند.8
علاّمه مجلسى از «احمد بن مطهّر» روايت كرده: برخى از ياران ما به امام حسن عسكرى عليه‏ السلام نامه نوشته و از وى درباره كسى كه بر حضرت موسى بن جعفر عليه ‏السلام توقّف كرده ـ و فراتر نرفته است ـ سؤال كرده بود كه: آيا آنها را دوست داشته باشم يا از آنان بيزارى جويم؟
حضرت در پاسخ فرمود:
«آيا براى عمويت آمرزش مى ‏خواهى؟ خداوند عمويت را نيامرزد، از او بيزارى بجوى و من در پيشگاه خداوند از آنها بيزارى مى‏جويم. پس با آنان دوستى نداشته باش، از بيماران‏شان عيادت مكن و در تشييع جنازه ‏هاى مردگان‏شان حاضر مشو و بر امواتشان نماز نخوان، خواه امامى را از سوى پروردگار منكر شوند، و يا امامى را كه از سوى خداوند نمى‏ باشد، بر آنها اضافه كند و يا قائل به تثليث باشند.
بدان، كسى كه تعداد ما را اضافه بداند، مانند كسى است كه از تعدادمان كاسته باشد و امامت ما را انكار كند.»
تا قبل از اين مكاتبه و جريان، شخص سؤال كننده نمى‏ دانست كه عمويش هم در رديف «واقفيان» است و حضرت او را از اين موضوع آگاه ساخت.9

________________________________

1. تاريخ يعقوبى، ج 2، ص 472؛ تاريخ طبرى، ج 7، ص 195؛ الامام الصّادق و المذاهب الاربعه، ج 4، ص 456.
2. مناقب آل ابى‏طالب(ع)، ج 4، ص 424؛ با خورشيد سامرّا، ص 267.
3. شرح باب حادى عشر، ص 99.
4. انبياء / 26 و 27.
5. بحارالانوار، ج 50، ص 283.
6. الغيبة، شيخ طوسى، ص 148.
7. همان، ص 43.
8. بحارالانوار، ج 5، ص 267.
9. كشف الغمّه، ج 3، ص 219./*

افزودن دیدگاه جدید

متن ساده

  • تگ‌های HTML مجاز نیستند.
  • خطوط و پاراگراف‌ها بطور خودکار اعمال می‌شوند.
  • آدرس های صفحه وب و آدرس های ایمیل به طور خودکار به پیوند تبدیل می شوند.